دانشکده دین و رسانه برگزار کرد : سومین نشست از سلسله پیش نشست های همایش دین، فرهنگ و رسانه‌های نوین
با حضور حجت اسلام والمسلمین سیدحمید میرخندان و اصغر اسلامی تنها به همراه دبیری سیدعلی محمد رضوی
به گزارش دانشکده دین و رسانه، سومین نشست از سلسله پیش نشست های همایش دین، فرهنگ و رسانه‌های نوین ظهر یکشنبه، در سالن جلسات دانشکده دین و رسانه با حضور حجج اسلام والمسلمین سیدحمید میرخندان و اصغر اسلامی تنها به همراه دبیری سیدعلی محمد رضوی برگزار شد.
رضوی در ابتدا با قرائت آیه «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»، ارتباطات میان فرهنگی را حوزه ای مهم دانست که در آموزه‌های دینی نیز مورد تأکید و اشاره قرار گرفته است. وی افزود: تأکید بر ارتباط با یکدیگر و زبان و فرهنگی‌های یکدیگر مورد توجه است. شناخت خلقت و توجه به جعل قبیله ای توسط قرآن کریم جای بحث فراوانی را رقم زده است.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام والمسلمین میرخندان استاد دانشکده دین و رسانه اظهار داشت: ارتباطات میان فرهنگی به معنای ارتباط یک فرد واجد فرهنگ با یک فرد دارای فرهنگِ دیگر، مطرح می‌شود که در سطح یک ملت به معنای ارتباط یک ملت با ملت دیگر نیز مطرح است. سؤال پیش می آید در ارتباطات میان فرهنگی فهم و انتقال معنا که قائمه ارتباطات است، تا چه اندازه قابل تحقق است؟
وی در ادامه با اشاره به دو واژه معنا و مفهوم در زبان عربی اظهار داشت: واژه «معنا» اشاره به قصد مفهومی یا معنایی فرستنده دارد که در مقابل آن، واژه «مفهوم» اشاره به ادراک و دریافت گیرنده و آنچه که مخاطب می فهمد دارد؛ انطباق معنا با مفهوم در مباحث میان فرهنگی یک مسأله است که اگر یک «مفهوم» با «معنا» منطبق شود یعنی ارتباط رخ داده است و با توجه به اینکه فرهنگ ها مختلف هستند، تحقق این ارتباط مسأله است. به عنوان سؤال مطرح می‌شود که برای تحقق این انطباق چه امکاناتی داریم؟
استاد حوزه و دانشگاه با طرح کلیدواژه «دعوت» اظهار داشت: دعوت شامل، دعوت زبانی و غیر کلامی و صور دیگر می‌شود و هدف از آن نیز باید بلاغ باشد زیرا در بلاغ انطباق معنا و مفهوم اتفاق می افتد؛ در ارتباطات انسان مؤمن دعوت وجود دارد و در تعبیری همه ما داعی هستیم. طبق روایات این دعوت لزوما زبانی نیست بلکه شامل سایر رفتارهای ما نیز می‌شود؛ انسان مؤمن همیشه در نظر دارد که جنبه داعی بودن در ارتباطات و تعاملاتش جاری است و این دعوت به حق خواسته دین ما است.
وی در ادامه با ذکر داستانی از سیره ائمه و دعوت آن‌ها به سوی دین با استفاده از رفتار و عمل، اظهار داشت: همیشه باید «داعی الی الله» باشیم که هدف از این دعوت نیز باید بلاغ باشد و در جنبه رفتاری باید به گونه ای باشد که بلاغ حاصل شده و محتوا نیز برسد. فرهنگ کسی که مسلمان است با فرهنگ غیر مسلمان چگونه می‌تواند ارتباط بگیرد و مشترک شود؟
حجت الاسلام والمسلمین میرخندان با اشاره با ارتباطی که از فرهنگ های مختلف اخذ می‌شود، با قرائت آیه « وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا » بیان داشت: تعارف به قبائل و گروه‌های مردمی‌به معنای شناخت آن‌ها، وجه مشترک و مبنایی را احتیاج دارد اما باید به این نکته توجه داشت که کلمه عرف در عربی در مقابل انکار قرار دارد. معروف چیزی است که نزد عقل و شرع مستحسن و مورد قبول بوده و نیکو شمرده می‌شود.
این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به انطباق مبنا و مفهوم با قرائت آیه « یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ » تصریح کرد: هر چیزی که معنایی را منتقل کند کلمه نام دارد و «کلمه سواء» به معنای مورد قبول طرفین اطلاق می‌شود. وقتی در ادامه آیه بیان می‌شود: « أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ » باید معنای مشترکی وجود داشته باشد تا بگوییم این مبنای مشترک اینگونه فهم می‌شود. از این رو وجود اشتراک معنایی گام اول است و در ادامه باید مورد پذیرش نیز قرار بگیرد.
در ادامه این نشست حجت الاسلام اصغر اسلامی تنها، عضو هیأت علمی دانشگاه باقر العلوم اظهار داشت: باید در مرحله اول پرسید در چه زمانی با چالش ارتباطات میان فرهنگی روبرو می‌شویم؟ این نوع ارتباطات در جایی انجام می‌شود که طرفین ارتباط با هم تفاوت فرهنگی دارند و این تفاوت فرهنگی بین خود و دیگری امکان و فرصت را دارد که موجب بحران آفرینی یا رشد و تعامل بشود.
وی ادامه داد: اگر تفاوت فرهنگی که بین خود و دیگری وجود دارد به درستی صورت بندی نشود و الگویی برای تعامل مطلوب بین خود و دیگری با لحاظ تفاوت فرهنگی ترسیم نشود این بازنمایی ممکن است به قطبی شدگی ارتباط منتهی شود که در آن طرفین ارتباط به جای گرایش به یکدیگر و دیگرشناسی به دیگرستیزی روی بیاورند و تفاوت ها به صورت تعارض ها دیده شود.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: در دنیای امروز در قالب مسائل تکفیر، تفرقه و استکبار صورت های گوناگونی از چالش های ارتباطات را مشاهده می‌کنیم که منشأ آن ارتباط میان فرهنگی است؛ بعد از جنگ جهانی دوم اکثر نظریه‌های ارتباطات میان فرهنگی توسط آمریکایی‌ها در شیکاگو ارائه شده است و علت این امر نیز به نظم پساجنگ و رهبری آمریکا بر جهان برمی‌گردد زیرا ایالات متحده آمریکا نیاز دید که در اقصی نقاط جهان حضور داشته باشد و با ملت ها ارتباط بگیرد از این رو یک رشته مستقل برای این امر شکل گرفت. با روحیه پراگماتیسم آمریکا مسأله اصلی عمل است و به جای تلاش های سخت مطالعاتی در ابتدای این امر، دانشمندان اروپایی را به خدمت می‌گیرند.
وی با بیان اینکه آمریکا در پاسخ به چگونگی ارتباط سرباز آمریکایی در ژاپن به مطالعات ارتباطات میان فرهنگی پرداخت، تصریح کرد: یکی از اساتید مطرح رشته ارتباطات میان فرهنگی به نام «گادی گانتس» یک ژنرال نیروی دریایی آمریکا است؛ اروپایی‌ها در حوزه مطالعات ارتباطات میان فرهنگی سابقه ای طولانی داشتند که بخشی از آن به علت مطالعات شرق شناسی در دوران استعمار است چراکه نیاز به شناخت دیگر ملل و فرهنگ ها داشتند.
حجت الاسلام اسلامی تنها با اشاره به معرفی رویکرد های غربی و صورت بندی الگوی قرآنی ارتباطات میان فرهنگی که توسط خود وی ارائه شده است، بیان داشت: رویکرد ارتباطات میان فرهنگی در آمریکا با نگاه پراگماتیسم شکل دهی شده است که 4 فیلسوف چارلز سندرز پیرس، ویلیام جیمز، جان دیویی و البرت میل در صورت بندی مکتب شیکاگو نقش داشته که در کنار آن دو داروین و فروید در شکل دهی ارتباطات آمریکا تأثیر فراوانی داشتند؛ راجرز در کتاب تاریخ تحلیل علم ارتباطات از داروین، مارکس و فروید را به عنوان پدران اروپایی ارتباطات آمریکایی معرفی می‌کند؛ ارتباطات در دستگاه داروینی بر اصل تنازع برای بقاء است زیرا داروین تلاش دارد که انسان را به دایره حیوانات برگرداند در حالی که در فلسفه و گفته‌های ادیان انسان وجود مستقلی داشته و اشرف مخلوقات است.
وی با بیان اینکه منشأ ارتباطات در نگاه آمریکایی‌ها به رویکرد داروین برگشته و تفاوت جوهری میان انسان و حیوان قائل نیست، بیان داشت: فهم ما از ارتباطات ما مبتنی بر الگوی آمریکایی‌ها است از این رو دیدگاه‌های آمریکایی بیان می‌شود؛ در الگوی کنش متقابل نمادین مکتب شیکاگو دو عنصر «I» و «ME» توسط مطرح می‌کنند؛ «I» به معنای من غریزی است و «Me» بعد اجتماعی انسان است و این امر متأثر از فروید بوده است. «Me» انتظارات و هنجارهایی است که انسان در مسیر رشد خود طی کرده و در جواب پرسش «تو کی هستی» این جنبه را پاسخ می دهد.
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم ادامه داد: از آنجا که در نگاه داروینی جنگ بر سر بقاء است، در نگاه آمریکایی‌ها به ارتباطات من و دیگری باید بر سر بقاء سازگار بشوند چون طرفین با هم تفاوت داشته و توازن وجود ندارد از این رو هر کدام که پایین تر است باید برای بقاء با فرد قدرتمندتر سازگار شود. نجات آهو از حمله یوزپلنگ در خسته کردن آن است از این رو به صورت زیگزاگی فرار می‌کند که اگر بتواند خوب عمل کند بقاء خود را تضمین می‌کند و این مثال به انسان در نگاه داروین نیز تعمیم می‌شود. برای بودن در عرصه بقاء باید «من غریزی» و من اجتماعی را توسعه داد. با گسترش تکنولوژی من غریزی انسان توسعه پیدا می‌کند و بیل مکانیکی امتداد دست انسان است؛ سازمان ملل برای انسان آمریکایی گسترش «من اجتماعی» است تا در عرصه گسترده تری از تنازع بقاء بماند.
وی با تأکید بر شناخت نظام مفهومی و فهم ما از فرهنگ، ارتباطات و... بیان داشت: تلقی دیگری از واژه معنا و مفهوم دارم زیرا واژه مفهوم در حوزه علوم انسانی اخیرا ابداع شده است؛ واژه معنا در تراث ما به کار برده می‌شود اما در این تراث مفهوم دیده نمی‌شود زیرا «کانسپت» ابداع جدیدی است.
حجت الاسلام اسلامی تنها، با معرفی مختصری از الگوهای فرانسوی و روسی ارتباطات میان فرهنگی، تصریح کرد: بعد از روایت الگوهای غربی در کتاب خود صورت بندی نظریه «تعارف» را بر اساس آیه 13 سوره حجرات ارائه کرده ام؛ این آیه در بین متفکرین شیعه مورد کم توجهی قرار گرفته اما متفکرین اهل تسنن به این آیه توجه فراوانی داشتند؛ تعارف از ماده عرف به معنای بوی خوش است و این شناخت دیدن و شنیدن نیست بلکه عمیق ترین بعد شناخت است؛ امر مشترک بین انسان‌ها «فطرت»، «کلمه سوا» و «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» است که در ساختار وجودی انسان‌ها قرار داده شده است.
در ادامه این نشست حجت الاسلام میرخندان با قرائت آیه « وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا » اظهار داشت: تکثر فرهنگی امری جعلی است و همانطور که خلقت انسان فعل خداوند است، تکثر فرهنگ ها امری است که خداوند آن را قرار داده است؛ طبق این آیه یک‌دستی فرهنگی را هیچگاه نخواهیم داشت؛ همه مؤلفه‌های فرهنگی در یک سطح قرار نداشته و سطوح عمیقی نیز وجود دارد و اگر یکی از این سطوح را جهان بینی بدانیم، در این تکثر، جبرساخت فرهنگی بسیار مهم است و عناصر و نمادهایی مانند زبان فرعی هستند.
وی با طرح پرسش اینکه طبق این آیه قرآن چگونه باید با فرهنگ ها تعامل کنیم، اظهار داشت: خلقت انسان از پدر و مادر بین همه انسان‌ها مشترک است که همه فرهنگ ها باید این را به عنوان وجه مشترک در نظر بگیرند؛ باید توجه داشته باشیم وقتی مفاهیم را از نظام های معرفتی دیگر می‌گیریم باید آن را به خوبی ریشه یابی کنیم؛ در نگاه دینی مفهوم «حق» را داریم از این رو در ارتباطات میان فرهنگی باید به حق دعوت کنیم. حق گویی در همه انسان‌ها نهادینه شده و اگر بتوانیم در حوزه معرفی، گرایش و احساس حق گویی را ویژگی انسان بدانیم می‌توانیم گونه‌های مختلف ارتباطات میان فرهنگی را شناسایی کنیم. برای مثال فرهنگ ایرانی اسلامی‌با فرهنگی لبنانی اسلامی را می‌توان معرفی کرد.
حجت الاسلام میرخندان با بیان اینکه هر مفهومی نظام فکری خود را دارد، بیان داشت: در فضای مجازی با مفهوم مکان به معنای فیزیکی مواجه نیستیم و مواجهه ما با مفهوم «فضا» است که این فضا نقطه مشترک را تعیین می‌کند؛ تعبیر قرآنی «ذکر» را باید اشاره کنم که مفهومی غنی دارد و به معنای شروع معرفت در انسان است که با تفکر در ادراکات حضوری شکل می‌گیرد و تلاش می‌شود که حضوریات در این روند، حصولی شود. در ارتباطات با فرهنگ دیگر که انسان می خواهد حق را به عنوان عنصر مشترک بگیرد بنابراین باید به داشته‌های انسان توجه و به آن تذکر داده شود.
وی با بیان اینکه در فضای مجازی مرکززدایی صورت می‌گیرد و قدرت رسانه ای طی آن توزیع می‌شود، اضافه کرد: در قضیه غزه انسان‌های حق جو که درک باطل بودن «کودک کشی» را داشتند علیه اقدامات اعلام موضع کردند. در غرب دیدگاه‌هایی حمایتی از اسرائیل به شدت تبلیغ می‌شود اما امروز کسی که موبایل در اختیار دارد می‌تواند مثل شبکه‌های خبری مطلب تولید کند و موج مخالفت ایجاد کند. از طریق رسانه‌های مجازی امکان انتخاب آزادانه فراهم است. از شروع عملیات طوفان الاقصی تاکنون پیوست رسانه ای نیز برای آن وجود داشته است و تأثیرات مخالفت های جهانی با حملات اسرائیل که ناشی از حق جویی و حق طلبی بود برگرفته از امکانی است که فضای مجازی در اختیار مردم قرار داد.
حجت الاسلام اسلامی تنها در ادامه این نشست با اشاره به نگاه داروینی اظهار داشت: مسیر تحول انسان ارتباطی طبق روایت داروین به جامعه اطلاعاتی، جامعه مجازی و جامعه الحاقی رسیده است. این نوع فهم از ارتباطات گسترش درک آمریکایی از ارتباطات است و گویا گسترش فناوری‌های ارتباطاتی با همین رویکرد، به امکان‌های وجودی انسان اضافه کرده و با «انسان پلاس» روبرو هستیم. چون چهارچوب مفهومی ما چنین است، صورت بندی‌های تجویزی ما نیز متناسب با آن خواهد بود.
وی در رد انسان پلاس تعبیر «انسان منها» را به کار برد و ادامه داد: هر چه جلوتر می رویم تکنولوژی سایبر پیشرفته تر شده و سرقت اختیار می‌کند و ما نیز در حال استقبال از این فناوری‌ها هستیم. همه چیز در حال تبدیل شدن به الگوریتم ها و ماشین‌ها است که سؤال پیش می آید آیا باید خوشحال باشیم یا نگران؟ گوگل بخشی از امپراطوری رسانه ای آمریکا است و همه داده‌ها مربوط به میل و خواسته انسان از طریق دیتا در اختیارش قرار دارد. اگر دو فرد یک چیز را جستجو کنند دو نتیجه متفاوت را ارائه می دهد زیرا ذوق و سلیقه انسان‌ها را می داند؛ در درون این سنت ها با «انسان منها» روبرو هستیم و در نگاه آمریکایی، زیستن در جهان چند فرهنگی را تجربه نمی‌کنیم بلکه به سمت حذف فرهنگ ها در حرکت هستیم.
استاد دانشگاه باقرالعلوم با بیان اینکه استعمار تمام نشده بلکه نرم است و فرانو، تصریح کرد: با توجه به رویکرد آمریکایی به ارتباطات، دغدغه صورت بندی جدید این است که چگونه می‌توان با فناوری «من غریزی» را چگونه گسترش دهد که بقاء را بیشتر تضمین کرده و آن را قوی تر کند. من در حال تقریر الگوی آمریکایی هستم و آن را توصیه نمی‌کنم و باید نظریه خود را در نقطه مقابل آن ارائه کنیم. تعریف رایج در ایران که توسط دکتر محسنیان راد اشاره شده ، عینا از تعریف برلو و جان لاک گرفته شده است. موضع بحث جان لاک کلمه است و طبق دستگاه فلسفی خود کلمه را ذاتا ناقص می داند زیرا هیچ وقت دسترسی به ذهن دیگری نداریم.
وی در ادامه در ارائه الگوی ارتباطی بر اساس حکمت اسلامی اظهار داشت: در جلد هفتم اسفار «کلمه» توسط مرحوم ملاصدرا در سه سطح معرفی می‌شود؛ طبق نگاه داروینی همه چیز در حال تبدیل شدن به کدهای دیجیتال است حتی خود انسان. اصطلاح «سایبر» در نگاه افلاطونی بوده و معنای سکاندار را می رساند و ناظر به حکمرانی است که گویا فرهنگ برداشته می‌شود و هر چه پیش تر برویم ارتباطات بین فرهنگی بلاموضوع می‌شود؛ وقتی تکنولوژی‌های امروزی می‌تواند همزمان ترجمه کند یعنی زبان را به معنای یک فرهنگ، از میان برداشته است و دیگر ساحت های فرهنگی را نیز بلاموضوع می‌کند.
حجت الاسلام والمسلمین اسلامی تنها تصریح کرد: ظاهر تکنولوژی دموکراتیک و به دموکراسی جهانی منجر نخواهد شد بلکه یک امپراطوری جهانی رقم خواهد زد.
در پایان جلسه پرسش های حاضران توسط اساتید پاسخ داده شد.